Πώς χρηματοδοτήθηκε η επανάσταση τον 19ο αιώνα; Ποιοι φορολογικοί θεσμοί ενεργοποιούνται όταν τηλεφωνούν καρυόφιλοι; Ποια νομίσματα κυκλοφορούν και πώς εισπράττονται οι φόροι; Ετοιμάζονται οι προϋπολογισμοί; Και πώς είναι συνυφασμένη η οικονομική οργάνωση του Αγώνα με τη γέννηση ενός νέου κράτους;

Μια «καλτ» προσέγγιση της επανάστασης του 1821 στον ελληνικό κινηματογράφο

Για σχεδόν 200 χρόνια μετά την Επανάσταση του 1821, ζητήματα όπως τα παραπάνω παρέμεναν ανεξήγητα παρά την πληθώρα αρχειακών πηγών που αποκαλύπτουν ότι πίσω από τους πολέμαρχους και τους πολεμιστές, τις μάχες και τις διεθνείς συνθήκες, υπήρχε ένας οικονομικός μηχανισμός που περιλάμβανε συμφωνίες δανείων και είσπραξη φόρων εργαλεία, εθνικές ονομασίες και όρκοι, δημιουργίες υπουργείων και φορέων.

Ο Σίμος Μποζίκης, λέκτορας της Ιστορικής Σχολής του Ιονίου Πανεπιστημίου, χάρη στην πολυετή έρευνά του, έχει αποκαταστήσει αυτόν τον άγνωστο κόσμο ως πεδίο σπουδών και το 2020 εξέδωσε το βιβλίο «Ελληνική Επανάσταση και Δημόσια Οικονομία: Η Διαμόρφωση του the Greek National Stan 1821-1832» (επιμ. Ασίνη). Με τη βοήθειά του, με αφορμή την επέτειο της 25ης Μαρτίου, «Το Βήμα» εμβαθύνει σε άγνωστες πτυχές της Επανάστασης.

Ταμεία από το 1821

«Η επανάσταση ξεκίνησε χωρίς ιδιαίτερη προετοιμασία από οικονομική άποψη. Υπήρχαν κάποιες πρώιμες δομές, όπως τα «μετρητά», το ταμείο Φιλικής Εταιρείας, αλλά δεν αρκούσαν για τη χρηματοδότηση του πολέμου, λέει ο Σίμος Μποζίκης. Ορισμένοι πόροι λοιπόν αντλήθηκαν από διαθέσιμους εθνικούς και διεθνείς πόρους, από Έλληνες και Τούρκους, Χριστιανούς και Μουσουλμάνους. Οι μέθοδοι εξασφάλισής τους ήταν ποικίλες, συμπεριλαμβανομένης της άμεσης βίας (λάφυρα, λύτρα, λεηλασίες, εθνικά περιουσιακά στοιχεία), έμμεσος εξαναγκασμός (κρατικές περιουσίες, αναγκαστικές εισπράξεις/δάνεια, φόροι), αλλά και εθελοντικές δωρεές. Τα περισσότερα από αυτά τα κεφάλαια περνούσαν από ιδρύματα που χτίστηκαν από το επαναστατικό κράτος. «Οι πόροι διέρρευσαν μέσα από ένα ατελείωτο κουβάρι χρέους και πιστωτικών σχέσεων, για λογαριασμό του έθνους και μέσα σε υπάρχοντες ή νέους κοινωνικούς δεσμούς, αλλά και μέσα από τις νέες πολιτικές δομές που δημιουργήθηκαν από την επανάσταση».

Μπροστά στο εκτεταμένο άγχος και τον πολεμικό πυρετό, πώς διασφαλίστηκε η νομιμότητα και η νομιμότητα (αποδοχή του πληθυσμού) της συλλογής και διάθεσης των πόρων; «Το επίσημο μέρος της νομιμότητας και της θεσμικής νομιμότητας παρείχε δομές που δημιουργήθηκαν από την επαναστατική εξουσία, όπως οι Εθνοσυνελεύσεις, οι κοινοβουλευτικές και εκτελεστικές εξουσίες, τα επιμέρους υπουργεία, το κρατικό ταμείο, άλλοι θεσμοί όπως τα δικαστήρια λεηλασίας και οι διοικητικές πρακτικές». απαντά ο ιστορικός. Ως προς την ευρύτερη νομιμότητα, βασιζόταν στην πίστη του λαού στην επαναστατική προσπάθειας και στην αποδοχή των συνθηκών που δημιούργησε. Φυσικά, υπήρξαν και περιπτώσεις ανυπακοής, όπως η άρνηση πληρωμής φόρων, αλλά τον τόνο έδωσαν οι διαπραγματεύσεις εντός των επαναστατικών θεσμών και το αίτημα για αναγνώριση της συνεισφοράς όλων στον κοινό σκοπό.

Παλιές (φορολογικές) δομές σε νέο πλαίσιο

Όπως και σε άλλους τομείς, στον τομέα της φορολογίας, οι επαναστάτες χρησιμοποίησαν πρακτικές που είχαν αποδειχθεί επιτυχείς υπό την οθωμανική κυριαρχία, προσαρμόζοντάς τις στις νέες συνθήκες. Οι οθωμανικές πρακτικές που ωφέλησαν τους Έλληνες περιελάμβαναν τεχνογνωσία στη διάδοση της φορολογικής επιβάρυνσης μέσω καταλόγων, καθώς και στη παραγωγή εσόδων μέσω της ετήσιας μίσθωσης του δικαιώματος είσπραξης φόρων. Οι λίστες διανομής του φόρου κεφαλαίου, οι οποίοι ήταν συνυφασμένοι με το καθεστώς του Ράτζα, χρησιμοποιήθηκαν για τη διεξαγωγή έρανων από τους ίδιους τους χορηγούς με βάση την ιδέα ενός κοινού αγώνα για ελευθερία. Παράλληλα, χρησιμοποιήθηκε η πρακτική της φορολογικής μίσθωσης – με ορισμένες αλλαγές: Το φορολογικό προϊόν πωλούνταν σε δημοπρασία σε ιδιώτες σε τιμή χαμηλότερη από την αξίας του, επομένως η διοίκηση απαλλάσσονταν από τα έξοδα είσπραξης φόρων. Υπήρχαν αρρυθμίες και αστοχίες στο πλαίσιο που κατασκευάστηκε με συνδυασμό παλαιών και νέων κατασκευών, αλλά συνολικά το σύστημα αποδείχθηκε λειτουργικό σε εξαιρετικά δυσμενείς συνθήκες.

Προϋπολογισμοί, δάνεια και χρήματα

Παρά τις ανατροπές της επανάστασης, όσον αφορά τη δημοσιονομική {διαχείριση}, η εθνική διοίκηση προσπάθησε να λειτουργήσει με βάση ένα μεσοπρόθεσμο σχέδιο. Έτσι, ήδη από τη Β’ Εθνοσυνέλευση, τον Απρίλιο του 1823, άρχισαν να καταρτίζονται προκαταρκτικοί προϋπολογισμοί ενός είδους. Μάλλον ήταν, όπως εξηγεί ο Σίμος Μποζίκης, «γενικές πινακίδες που έδειχναν προτεραιότητες δαπανών και πού μπορούσαν να συγκεντρωθούν τακτικά κεφάλαια». Και επειδή οι πόροι δεν ήταν επαρκείς, οι προϋπολογισμοί συχνά έδειχναν την ανάγκης προσφυγής σε δάνεια, διεθνή ή εγχώρια.

Φυσικά, ο εξωτερικός δανεισμός δεν λήφθηκε απλώς για να καλυφθεί το αρχικό «δημοσιονομικό έλλειμμα». Ταυτόχρονα, ήταν μια συνειδητή πολιτική επιλογής, που σχετιζόταν, μεταξύ άλλων, με τον κεντρικό έλεγχο των εισερχόμενων κεφαλαίων και τη συγκέντρωση της πολιτικής εξουσίας. Στην πραγματικότητα, ήταν μια στρατηγική που είχε πολλές διαφορετικές αφετηρίες, όπως η χρηματοδότηση του ναυτικού.

Σημαντικό ρόλο έπαιξαν και οι εσωτερικοί δανεισμοί, οι συνέπειες των οποίων χρονολογούνται από τις αρχές του 20ού αιώνα. Ένα μέρος του εθνικού χρέους πήρε τη μορφή οιονεί κρατικού χρήματος. Επρόκειτο επίσης για κρατικά ομόλογα, πιστοποιητικά κεφαλαίων που λειτουργούσαν ως συναλλαγματικές και γίνονταν εν μέρει αποδεκτά από το κράτος με τη μορφή φόρου και άλλων ενοικίων. «Μπορεί να έχουμε επίσημα χαρτονομίσματα στον Καποδίστρια, αλλά σχετικές μορφές οιονεί χρήματος αναπτύχθηκαν πολύ νωρίς».

Οι λογαριασμοί και τα χρεωστικά και πιστωτικά έγγραφα διατηρούνταν σε groszy, που ήταν το επίσημο νόμισμα διακανονισμού μέχρι την έκδοση του φοίνικα. Μέρος της συναλλαγής διευθετήθηκε με offset, ενώ οι πληρωμές σε μετρητά βασίστηκαν σε αρκετές δεκάδες οθωμανικά και ευρωπαϊκά νομίσματα που κυκλοφορούσαν στην ανατολική Μεσόγειο. Σημειωτέον ότι η έκδοση κρατικού χρήματος και ο διεθνής δανεισμός δεν ήταν ελληνικά πρωτότυπα, καθώς οι αντίστοιχες πρακτικές υιοθετήθηκαν τόσο κατά την Αμερικανική όσο και κατά τη Γαλλική Επανάσταση. Με αυτόν τον τρόπο, οι Έλληνες επαναστάτες εκμεταλλεύτηκαν όλες τις ευκαιρίες που πρόσφερε ο καπιταλισμός του 19ου αιώνα, όπως η χρηματαγορά του Λονδίνου.

Από την επανάσταση στον 21ο αιώνα

Η οικονομική {διαχείριση} του Αγώνα γέννησε και πρωτόγονες μορφές πλήθους κρατικών θεσμών που υπάρχουν ακόμη και σήμερα. Το Ελεγκτικό Συνέδριο ιδρύθηκε επίσημα το 1829 ως «Συμβούλιο Λογιστικής και Ελεγκτικής», αλλά ήδη υπήρχαν επιτροπές που εκτελούσαν αυτή τη λειτουργία αφού η {διαχείριση} του δημοσίου χρήματος έθεσε εξαρχής το θέμα του ελέγχου. Άλλωστε την ίδια περίοδο ιδρύθηκαν και τα πρώτα υπουργεία, μεταξύ των οποίων και το Υπουργείο Οικονομικών.

Η πολεμική οικονομία και το νέο κράτος

Η σχεδόν δεκαετής περίοδος της Ελληνικής Επανάστασης είναι κολλημένη στη συλλογική φαντασία, κατανοητά, ως εποχή ολοκληρωτικής καταστροφής. Ωστόσο, η οικονομική δραστηριότητα δεν εξαφανίστηκε κατά τη διάρκεια της επανάστασης. Σύμφωνα με τον Σίμο Μποζίκη, ο πόλεμος αρχικά διέκοψε εν μέρει την αγροτική παραγωγή, καθώς οδήγησε σε λεηλασίες στις περιοχές από τις οποίες περνούσαν τα στρατεύματα, αλλά η κτηνοτροφία και οι καλλιέργειες κάλυψαν σημαντικό μέρος των αναγκών, σε συνδυασμό φυσικά με την πρόλογος σιτηρών. από το εξωτερικό. Επιπλέον, η πολεμική προσπάθειας είχε ως {αποτέλεσμα} όχι μόνο την αποδιοργάνωση αλλά και τον επαναπροσανατολισμό της παραγωγής γύρω από μια «πολεμική οικονομία» που περιλάμβανε, μεταξύ άλλων, παρενόχληση και έλεγχο των προμηθειών του εχθρού και εμπορία λείας.

Μετά το τέλος του πολέμου ξεκίνησε το γιγάντιο έργο της αναδιοργάνωσης της οικονομίας του νέου κράτους. Μια χώρα που άρχισε να διαμορφώνεται σε πολύ κακές υλικές συνθήκες, χωρίς σημαντικές υποδομές και με μια νέα κοινωνία που αποτελείται από πρόσφυγες και διάσπαρτο τοπικό πληθυσμό. Με προβλήματα που παρέμειναν ανοιχτά στη δεκαετή, σχεδόν πολεμική αντιπαράθεση, και πιεστικές ανάγκες την επόμενη μέρα. Το κεντρικό ζήτημα ήταν το εξαιρετικά υψηλό κοστούς που έπρεπε να επιβαρυνθούν οι κρατικές αρχές για να δημιουργήσουν έσοδα για το κρατικό ταμείο. Από τον καπνό της Μάχης γεννήθηκε μια νέα χώρα, που δυσκολευόταν να σταθεί ξανά στα πόδια της.

ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ
Άγγελος Σκορδάς

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ
Παναγιώτης Σωτήρης

Πηγή: Στο vim.gr